Begin maart verscheen bij Kok Boekencentrum het boek Onzeker weten, een theologie van onzekerheid. Auteurs Rikko Voorberg, Gerko Tempelman en Bram Kalkman gaan op zoek naar de onzekerheid van het weten. Ze kijken verder dan christelijke traditionele dogma’s en theorieën en zoeken naar het punt dat aan de onzekerheid ten grondslag ligt. Onzeker weten benadert het weten op een manier die je nog niet eerder hebt gezien. Vandaag delen we een stuk uit het boek: over de tunnelvisie van ideologieën en over de overeenkomsten tussen het christendom en het kapitalisme.
Ontmoeting met de duivel
In een kort verhaal vertelt de Franse dichter Charles Baudelaire over zijn (fictieve) ontmoeting met de duivel. Het blijkt een aimabele, bohemische man te zijn, die op ontspannen wijze Baudelaire zo ver krijgt om hem zijn ziel te verkopen. Het hele proces gaat haast ongemerkt voorbij. Het verhaal bevat de quote die Baudelaire beroemd maakte: ‘De slimste truc die de duivel ooit bedacht, is de wereld ervan te overtuigen dat hij niet bestaat.’
Religie is passé
De truc lijkt te hebben gewerkt, het geloof in de personificatie van het kwaad is al decennia tanende. Maar het wonderlijke is dat in één en dezelfde beweging de postmoderne mens ervan overtuigd raakte dat ook religie niet meer bestaat. Religie, zo denken we in de seculiere tijd massaal, is passé. Haar structuren zijn verdwenen – en haar noodzaak eveneens. Yuval Harari laat zien dat dit maar de vraag is, en het is precies wat elke ideologie, elk groot verhaal doet: het neemt de stoel in van vanzelfsprekendheid. En in de vanzelfsprekendheid lost de ideologie op in mist.
Pandemieën en oorlogen
Er zijn stevige crises voor nodig om ons ervan bewust te maken dat onze vanzelfsprekendheden niet voor iedereen en niet altijd vanzelfsprekend zijn. Een ervaring van diepe onzekerheid, zoals een beurscrash, een pandemie, een terreuraanslag. Tot die tijd is het maar al te gemakkelijk om te denken dat onze overtuigingen neutraal zijn. Dat we op objectieve grond staan en dat we ons slechts houden aan de meest logische interpretatie van de zuiver objectief verkregen feiten.
Het zijn modernistische tendensen in een postmoderne wereld en ze zijn nog steeds op allerlei plekken aan te wijzen. Toen Arendo Joustra, hoofdredacteur van het blad Elsevier, zijn 30-jarig jubileum bij het blad vierde, werd hij in Het Parool geïnterviewd. Het interview begint met de verbijsterende woorden:
Eerst maar eens een misverstand de wereld uit helpen. Elsevier is géén rechts blad, zegt hoofdredacteur Arendo Joustra (61). ‘Dat denken vooral mensen die het blad niet lezen. Onze lezers vinden Elsevier Weekblad nuchter en objectief. En ikzelf? Ik vind feiten interessanter dan ideologie.’
De mist van ideologie
Het gevaar zit ’m in de tunnelvisie. Want met de objectiviteit van Elsevier Weekblad is alles wat ervan afwijkt niet nuchter en niet objectief – niet rationeel, niet wetenschappelijk, niet feitelijk, oftewel: lariekoek. Het is de mist van de ideologie. Ze onttrekt zichzelf aan het zicht van degene die de positie inneemt. Het is als het bekende water waar een vis in zwemt – het wordt vanzelfsprekend. Los van de stuitende arrogantie van de positie van Joustra is deze ronduit gevaarlijk: het degradeert andersdenkenden tot minder-denkenden – de stap naar minder-menselijk is dan nooit ver weg.
De kloof tussen God en de mens
Ondanks dat de dominante ideologie zich vaak aan ons zicht onttrekt, kunnen we nagaan wat de basisstructuur van dit soort ideologieën, of grote verhalen is. Opnieuw komt Harari’s vergelijking met religie van pas. In de christelijke context wordt het goede nieuws van het christendom wel eens schematisch weergegeven met een tekening van een onoverbrugbare kloof in een bergachtig landschap. Aan de ene kant van de kloof staat de mens. Van die mens wordt gezegd dat deze zondig is. Aan de andere kant van de kloof staat God. Soms wordt er van hem benadrukt dat hij heilig is. De kant van de mens vertegenwoordigt zonde, verdriet en dood. De kant van God vertegenwoordigt eeuwig leven, geluk, liefde en vergeving. De mens verlangt er (begrijpelijkerwijs) naar om bij God te komen, maar hoe kan de kloof overbrugd worden?
God is de enige weg
Er liggen verschillende lange boomstammen naast de mens, op de één staat ‘geld’ op een ander ‘macht’ en op weer een ander ‘goede daden’ of ‘vroomheid’. Maar geen enkele boomstam is lang genoeg om de kloof te overbruggen. De crux van het verhaal komt, als er een kruisvormige boom blijkt te zijn. De naam Jezus staat erop – en deze boom is wél lang genoeg. De mens kan, zo is de les, alleen via Jezus uitkomen bij God, de eeuwigheid, het geluk, liefde en vergeving.
Kapitalistische structuren
Toegepast op ideologieën in het algemeen is het niet moeilijk om deze ook in een kapitalistische wereld te ontwaren. Als je deze auto koopt, zul je gelukkig zijn. Als je deze baan kunt krijgen, zit je waar je wil. Als het je lukt om te worden wie je bent, zul je gelukkig zijn. Als je maar die partner zou vinden, dan is je leven af. ‘Kauf Dich Glücklich’ heet de Duitse winkelketen ironisch, maar de ironie zit ’m er vooral in dat de ironische oproep maar al te vaak wordt gevolgd. Natuurlijk, bijna nergens wordt deze manier van adverteren letterlijk gebruikt, maar overal is de structuur ervan aanwezig. En natuurlijk gelooft niemand actief dat een nieuwe auto, een nieuwe partner, een nieuwe baan mij daadwerkelijk volmaakt gelukkig zal maken, maar wie ons handelen kritisch onder de loep neemt, krijgt de indruk dat we het passief wel degelijk geloven.
Een shopping-mall als pelgrimsoord
Als de Amerikaanse theoloog James K.A. Smith een boek schrijft over de christelijke praktijk van aanbidding, begint hij met een vergelijkbaar experiment. In hoeverre lijkt een hedendaagse (Amerikaanse) shopping-mall op een religieus pelgrimsoord? Hij komt verrassend ver met zijn vergelijking. Het is zijn opmaat om een nieuwe antropologie te introduceren (die direct raakt aan wat we in het gelijknamige hoofdstuk in deel 2 van dit boek doen), die de mens niet ziet als een animal rationale (een denkend wezen) of zelfs maar een gelovend wezen, maar in plaats daarvan als een verlangend wezen. Vergelijkbaar dus met het belang dat Lacan hecht aan de spiegelfase (zie deel 2, hoofdstuk Antropologie).
Op zoek naar vervulling
Overigens blijft in het boek van James K.A. Smith de structuur van de kloof overeind. De mens is een verlangend wezen, op zoek naar vervulling en weg van onzekerheid. De kans dat onze kooplust ons duurzame vervulling op zal leveren is niet zo groot, maar James K.A. Smith lijkt toch te willen blijven vasthouden aan iets anders: Jezus. Vanuit de filosofie van Žižek geredeneerd is dat jammer, maar juist in een niet-christelijke tijd moeten we het gelovigen nageven dat ze tenminste zicht hebben op de werking van hun ideologie. Dat ze niet denken zich op neutraal terrein te begeven, maar dat ze zich er bewust van zijn wat hun ideologie is. Dat ze er tenminste schema’s over maken en ervoor uit durven te komen. Juist omdat de christelijke ideologie niet dominant is, is het makkelijker om er zicht op te trekken – het is vooral de dominante ideologie die zich aan het zicht onttrekt.
Jezus als concurrent van yoga
Maar er zit iets diep onbevredigends in de christelijke kloof-tekening. Ze presenteert het christendom namelijk als niets meer dan een concurrent op de markt van zingeving. Hét zingevingsalternatief dat wél werkt – het kan bijna op een reclameposter. Jezus als product. Jezus als concurrent van yoga, kooplust, humanisme of materialisme, maar dan met betere eigenschappen. Koop nu! Bekeer je nu en ontdek het zelf!
Welvaartsevangelie
Het is ironisch genoeg een manier van denken die in veel populaire en succesvolle voorbeelden van hedendaags christendom z’n vruchten heeft afgeworpen. In het groeiende ‘welvaartsevangelie’ bijvoorbeeld, waar de gedachte heerst dat aangezien God het beste met je voorheeft, je in principe altijd gebedsverhoring kunt verwachten, ook als je bidt voor gezondheid of rijkdom. Maar ook in de ‘church growth’-beweging uit de jaren 60 die de hedendaagse evangelical-beweging diepgaand beïnvloedde. In beide gevallen wordt een orthodox christelijk geluid vermengd met hedendaagse marktprincipes.
Maar het blijft de vraag of dit syncretisme de christelijke traditie recht doet. Doet deze weergave het christelijke verhaal recht? En is deze weergave niet erg schatplichtig aan datgene waarvan ze zich juist probeert te onderscheiden: het markt- en concurrentiedenken met zijn grote onzekerheid? En meer nog: wat blijft er in deze manier van kijken overeind van de talloze keren dat Jezus zich, volgens zijn biografen, druk maakte om de invloed van ‘de mammon’ (het geld)?
Ook Jezus kan een afgod worden
In zijn boek Verslaafd aan God werkt de filosoof Peter Rollins het radicaaltheologische alternatief van dit kloof-denken uit. De Engelse titel The idolatry of God geeft het probleem weer: ook Jezus kan een afgod worden. Ook van Jezus valt een product te maken dat met loze beloften mensen aan zich probeert te binden. Op zoek naar een alternatief waarin de christelijke traditie meer recht wordt gedaan, zet Peter Rollins, de verlossingsleer op z’n kop. Hij vraagt: wat als het goede nieuws van het evangelie écht anders is dan alles wat andere goden en religies ons bieden? Wat als het geen concurrent maar een contrast zou vormen met de wereld waarin we elke dag staan en de val waarin we elke dag trappen?
God is geen toverformule
Zou dan het goede nieuws niet iets moeten zijn dat hier op lijkt:
Je zult nooit volledig gelukkig worden. Leven is moeilijk. Er is geen geheime sleutel. Amen.
Het lijkt vergezocht, want er zullen weinig mensen zijn die bovenstaande uitspraak als ‘goed nieuws’ betitelen. En toch zit er wellicht meer in dan op het eerste oog duidelijk wordt. God is niet de sleutel tot succes, geen toverformule die je teleporteert naar een gelukzalige eeuwigheid, geen oplossing voor alle problemen.
Nu niet, morgen niet en zelfs in het hiernamaals niet – want ook de hiernamaals-belofte heeft de structuur van een consumptie-artikel waarnaar ons verlangen uitgaat. Nee, zegt Rollins, centraal in het goede nieuws van de God van Jezus is er iets dat in geen enkele religie gevonden wordt: het kruis. De donkere kant. Niet als een hobbel onderweg naar een ‘eind-goed-al-goed’, maar centraal in het midden. Als erkenning van de zwaarte van het bestaan.
